در تاریخچه آجر ، دستکم قدمت آجر به بیش از ۵۰۰۰ سال پیش باز می‌گردد، اولین آجرهایی که تولید شده‌اند از جنس گل رس و کاه است که در قالب‌های مستطیلی شکل این مواد را ریخته و می‌گذارند که خشک بشود. آجر در ایران نیز از قدمت بسیار بالایی برخوردار است.
استفاده از آجر در ایران و به طور کلی صنعت پخت آجر یا آجرپزی در زمانی قبل از هخامنشیان تکامل یافت؛ نقطعه عطف این دوران علاوه بر استفاده از خشت، از انواع آجرهای لعابی نیز در طراحی بناهای خود استفاده کرده‌اند.
همچنین در بناهای قدیمی و عظیمی همچون طاق کسری، پل دختر، پاسارگاد و تخت جمشید از این آجرها استفاده کرده‌اند.
با آجر دوران همراه باشید تا با آجر در ایران و جهان باستان بیشتر آشنا شویم.
آجر چیست؟
آجر که به زبان انگلیسی و لاتین با نام Brick شناخته می‌شود از جمله مصالحی است که بسیار پرکاربرد است و در موارد گوناگونی همچون صنعتی و سنتی تولید و مصرف می‌شود.
آجر در ایران یکی از مصالح پرمصرف در صنعت ساختمان سازی جهت طراحی نما داخلی و خارجی است که جنس مواد اولیه آن خاک است؛ ابعاد آجر ساخته شده در ایران دارای استاندارهای متفاوتی است که در انواع مختلف تولید می‌شود.
ابعاد استاندارد آجر در ایران به دسته‌بندی ۷ در ۳۲، ۵.۵ در ۲۶ و ۱۰ در ۲۰ است.
یکی از خصوصیات آجر مقاومت در برابر آتش است و همان‌طور که در فوق ذکر کردیم، خاک مورد استفاده در آجر نیز مهم است.
انواع خاک مورد استفاده در تولید آجر به دسته‌های متفاوتی تقسیم می‌شود که از جمله از این موارد را می‌توان به خاک نسوز و خاک رس اشاره کرد.
مراحل تولید آجر را نیز می‌توان از انتخاب خاک مناسب تا پخت آجر و خشک کردن آن بخش بندی کرد.
تاریخچه آجر
ریشه واژه آجُر (که در افغانستان زاو گفته می‌شود) که در فارسی آجور و آگور هم می‌گویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده است.
آجر در زمان باستان زماني که رودخانه دجله و فرات طغيان کرد، پس از اينکه رودخانه آرام شد گل و لاي و رسوبات اطراف رودخانه را فرا گرفت و پس از تابش شديد خورشيد در ابعاد کاملاً نا منظم
و همراه ترک بسيار محکم شد و مردم آن زمان از اين مصالح به عنوان ديوارچيني استفاده مي کردند..
سپس بابلي ها براي ساختن برج بابل موفق به خشت زدن و پخت شدند و کلمه آجر نيز توسط بابلي ها انتخاب شد لازم است بدانيد ابعاد آجرها در آن زمان به دليل قابهاي چوبي بسيار بزرگ (اندازه يک بالش) و لبه هايي نامنظم داشتند.
استفاده از آجر به عنوان یکی از مصالح ساختمانی در ساخت انواع بناها، در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده، و به عقیده باستان شناسان تاریخچه آجرکاری، با توجه به بقایای کوره های سفال پزی و آجر پزی در شوش، تپه های سیلک کاشان و نشانه های تولید و مصرف آجر در هندوستان، که تاریخ آن ها به هزاره چهارم پیش از میلاد است، به ده هزار سال پیش می رسد.
کاربرد آجر در صنعت ساخت و ساز، از آسیای غربی آغاز، و به سوی غرب مصر، روم، شرق هندوستان و چین گسترش یافت؛ همچنین در قرن چهارم استفاده از آجر در اروپا نیز رواج پیدا کرد (پس از مدتی استفاده از آجر در کشورهای اروپایی از رونق افتاد، اما در قرن ۱۲ رواج مجدد یافته، و ابتدا از ایتالیا شروع شد.)
ایرانیان از دیرباز با آجر آشنایی داشته و از آن در قسمت های مختلف ساختمان، اسکلت، قوس‌ها، پوشش سقف‌ها، نماسازی و پوشش کف استفاده می‌کردند. بزرر‌گترین و قدیمی ترین اثر آجری ایران، معبد چغازنبیل در خوزستان می باشد، که قدمت آن پیش از اسلام بوده و به دوران ایلامی تعلق دارد.
نحوه پخت آجر و خشک کردن آن از گذشته تا به امروز!
با در نظر گرفتن تاریخچه آجر اولین افرادی که در کنار رودهای دجله و فرات زندگی می کردند، دریافتند که پس از طغیان رودخانه و گل و لای کنار رودها، رسوباتی به جای می ماند که چسبندگی بسیاری به هم دارند. این رسوبات اگر در معرض تابش آفتاب قرار بگیرند، بر اثر تبخیر و از دست دادن آب درون خود، ترک خورده و تشکیل قطعاتی نامنظم را می دهند.
رفته رفته انسان ها توانستند این قطعات نامنظمی که تشکیل شده بود را روی هم قرار داده و با آنها برای خود خانه بسازند. زمانی که کاربرد آجر برای مردمان گذشته بیشتر و پر رنگ تر شد، روند تولید آجر نیز تکامل پیدا کرد.
پخت آجر چگونه شکل گرفت و به چه صورت ادامه پیدا کرد؟
در تاریخچه آجر سفال، آجر لفتون و… ذکر شده است که انسان های گذشته به مرور گل رس و کاه را با هم از طریق لگد کردن مخلوط کرده و در ادامه آن ها را در قالب های مستطیلی یا مربعی می ریختند و با قرار دادنشان در مقابل آفتاب آن ها را خشک می کردند. علت اینکه مردم خاک رس را با کاه ترکیب می کردند این بود که کاه می توانست خاک رس را متصل و محکم نگهدارد.
در ادامه که فرایند ساخت آجر به جلو آمد و تکامل پیدا کرد، مردم رفته رفته متوجه شدند که اگر این قالب آجر گداخته شود، استحکام و مقاومت بیشتری پیدا می کند. همین موضوع به مرور منجر به ساخت و گسترش کوره های آجر پزی شد و تولید آجر را گسترش داد.
از این رو از سال های پیش تا به امروز کوره های آجر پزی فعال بوده و حتی امروزه نیز مشغول به تولید آجر هستند. البته به مرور و با گسترش زمان، کارخانه های آجر پزی نیز به وجود آمد که در آن ها با استفاده از کوره های صنعتی، ساخت و تولید آجر سرعت بسیار بالایی به خود گرفت.
آجر در دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان
با ذوق معماري که داشتند اين روند يعني استفاده از آجر در بناها را ادامه دادند و در بناهايي چون کاروانسراها ، آب انبارها ، بناهاي شاهي، بناهاي عمومي، مساجد و برج مقبره ها و … به شکل پوشش جدا از اسکلت از آجر استفاده کردند.
آجر در ادامه ، در دوره ايلخاني کاربرد گسترده تري پيدا کرد به شکلي که در ساخت گنبدها با فرم هندسي سلطانيه با قطري حدود ۴۰ سانتي متري و ارتفاع ۵۰ متر از سطح زمين استفاده مي شد.همچنين در اين زمان آجرهاي کوچکتري به ابعاد ۵٫۵ و ۱۰٫۵ سانتي متري به وجود آمد.
آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوشش‌های طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشمگیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه‌ای می‌باشیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است اثر مستقیم گذارده است.
از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازه کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلاله و نقوش گره می‌باشیم که در بین رج‌های آجر سبب شکل دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچین‌های خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می‌باشیم.
تاریخچه آجر دوره تیموری
عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری می‌باشد. در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. مسیر گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و به طور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازی‌ها در بین دو پوشش گنبدها می‌باشیم.
در خراسان می‌توان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس مشهد و یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
تاریخچه آجر در دوره صفويه
در اين دوره نيز هنر آجرکاري در مسير تکامل قرارداشت و در ساخت کاروانسراها و پل ها با نقوش بسيار زيبا همچون حصيري ، جناقي، طاقي، طاقهاي چهار ترکي و … از آجر استفاده مي شد.
با توجه به معماري قوي اين دوره ، آثار بسيار زيبايي به وسيله آجر تقديم مردم هنر دوست گرديد.
سي و سه پل، عالي قاپو، مجموعه ميدان نقش جهان ، پل خواجو و … از آثار اين دوره محسوب ميشود.زير سازي ستون ها از پي گسترده از آجر استفاده شده است.همچنين در اين دوره از آجر براي ساخت آب انبارها با نقوش زيبا و بادگير براي مناطق گرم و خشک کويري استفاده شده است.
تاریخچه آجر در دوره افشاريه و زنديه
البته که صنعت آجر و هنر آجرکاري در اين دوره به دليل جنگ و درگيري ها ي نظامي رشد نکرد ولي از آثار آجرکاري شده ميتوان ارگ کريم خان ، بازار وکيل ، مسجد وکيل و …. را نام برد .
تاریخچه آجر در دوره قاجاریه
در دوره قاجار هنر تیشه‌داری رونق فراوان داشت و بنایان آجر کار سلیقه‌های بدیع از خود بروز داده و در نمود نماهای ساختمان‌های مسکونی بیرونی و اندرونی گلچین‌های زیبای آجری به خصوص در سر درب سازی منازل مسکونی هنر آفرینی‌هایی از آجرکاری به وجود آورده‌اند.
در این دوره ساختن بازارها با انواع طاق پوش‌های رسمی بندی آجری، کاربندی آجری و کاربندی‌های طاسه دار آجری همراه با استفاده از انواع نقوش گلچین آجری در متن عناصر آنها نهایت بهره گرفته شده است
و زیبایی‌های خاص در آنها به وجود آمده از میان آنها می‌توان به بازارهای متعد در این دوره چون بازار و چهارسوق بزرگ کرمان با کاربندی‌های زیبای آجری، بازار اراک با کاربندی‌های طاسه دار بسیار شگرف و چشمگیر و بسیاری دیگر اشاره داشت.
