در کشور ما بناهای آجری بسیاری وجود دارند که هر کدام از آن ها بخش هایی از تاریخ را رقم می زنند و ماجراهایی را پشت سر گذاشته اند . در این مقاله به معماری اصیل ایران می پردازیم و در نتیجه با مطالعه آن می توان بیش از بیش با آن آشنایی پیدا کرد. پس تا پایان مطلب با آجر دوران همراه باشید تا با قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران آشنا شویم .
بنای آجری تخت جمشید (پرسپولیس)، از قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران
یکی از بناهای آجری تاریخی ایران تخت جمشید است، تخت‌جمشید مجموعه‌ای از کاخ‌های باشکوه است که ساخت آن در سال ۵۱۲ قبل از میلاد آغاز شده و ۱۵۰ سال طول می‌کشد. تخت‌جمشید در منطقه وسیعی قرار دارد که از یک سو توسط کوه مهر و از سوی دیگر مرودشت محصور شده است. این کاخ‌های سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن را تخت‌جمشید نامیده‌اند ساخته شده‌اند.
بناهای آجری هخامنشی تلفیقی از هنر است که از سبک بناهای آجری بابل، آشور و مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و اورارتو اقتباس شده و با هنر و روحیه معماری مستقلی از معماری خلق کرده است. روح ایرانی. هخامنشیان با ایجاد این بنای عظیم می‌خواستند عظمت پادشاهی هخامنشی را به جهانیان نشان دهند.
میدان نقش‌جهان اصفهان از قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران
جزو اولین بناهای آجری اصفهان که همچنان به یادگار مانده است، بنای آجری میدان نقش جهان اصفهان است که در زمان صفویه میدان نقش‌جهان در محل باغ باشکوه نقش‌جهان برپا شد. ورزش‌ها و مسابقات زیادی در طول سلطنت شاه‌عباس اول و جانشینان او در این رشته برگزار می‌شد، مانند چوگان و جشن‌ها، مراسم و نمایشگاه‌های مختلف. دو دروازه سنگی چوگان در شمال و جنوب این میدان به‌عنوان میراث آن دوره باقی‌مانده است.
میدان نقش‌جهان را بناهای باشکوهی چون مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، عالی‌قاپو و سردر قیصریه احاطه کرده است که هرکدام نمونه‌ای دیدنی از معماری دوران صفویه است. این میدان‌ها و دیگر بناهای آجری اطراف آن، جلوه‌های خلاقانه دستان هنرمندان و معماران بنام ایرانی است.
مسجد شیخ لطف‌اللّه در میدان نقش جهان اصفهان
این مسجد که در میدان نقش جهان واقع شده و گنبد آن مدورترین گنبد جهان است، یادگار هنر صفویان و توسط یکی از به‌نام‌ترین معماران دوران صفویه یعنی استاد محمدرضا اصفهانی به سبک معماری اصفهانی، در مکانی که قبلا در آن مسجدی مخروبه قرار داشت، ساخته شد.
معماری این بنا به حدی تاثیرگذار بوده که سال‌ها بعد محوطه میدان آزادی تهران را با الهام از این مسجد ساختند. ساخت مسجد شیخ لطف‌الله به دستور شاه عباس صفوی و به مدت 18 سال به طول انجامید. این مسجد فقط مختص شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و مردم عادی نمی‌توانستند به آن ورود کنند.
نام این مسجد از شخصی به نام شیخ لطف‌اللّه گرفته شده است. شیخ لطف‌الله از بزرگترین علمای شیعه و ساکن لبنان بود که به دعوت شاه عباس صفوی به ایران آمد. نماز جمعه‌های این مسجد توسط ایشان اقامه می‌شد و در آموزش‌های دینی آن زمان این شیخ نقش بسیار مهمی داشته است. به همین دلیل نام این مسجد را به نام او گذاشتند.
این بنا که از گذشته تا به امروز سالانه گردشگران بسیاری را به سوی خود جدذب کند، در زمان رضا شاه مرمت شد.
وجه تمایز مسجد شیخ لطف‌اللّه با سایر مساجد ایرانی
نکته‌ای که این مسجد را از سایر مساجد ایرانی متمایز کرده، عدم وجود دو بخش در آن است.
وجه تمایز دیگر نبود حیاط چهار ایوانی و شبستان ورودی در این مسجد می‌باشد و نکته جالب این است که اینها مواردی هستند که در معماری اکثر مساجد ایرانی لحاظ شده‌اند.
اما سوالی که برایتان پیش می‌آید این است که چرا این مسجد حیاط چهار ایوانی، شبستان ورودی و از همه مهمتر مناره ندارد؟
برای نبود شبستان ورودی و حیاط چهار ایوانی اطلاعات دقیقی در دست نیست اما در مورد نداشتن مناره، روایات و دلایل متعددی ذکر شده که صحت و سقم هیچکدام به درستی مشخص نیست اما در زیر به برخی از آنها پرداخته می‌شود.
دلایل عدم وجود مناره در مسجد شیخ لطف‌اللّه
فلسفه وجودی مناره پیش از اسلام در مساجد به عنوان راهنمایی برای مسیریابی و یافتن شهر بوده است. به این صورت که با مشاهده مناره‌ها، شهر را شناسایی می‌کرده‌اند. رفته رفته این عنصر به نمادی برای مساجد و محل اقامه نماز تبدیل شد. با توجه به این توضیحات، برخی بر این عقیده هستند که چون مسجد شیخ لطف‌الله برای مردم عادی ساخته نشده و نیازی به یافتن آن توسط عامه مردم نبود، دلیلی برای وجود مناره و به تبع آن شناسایی مسجد در آن احساس نشد.
روایت دیگری که در این باره وجود دارد این است که در معماری ایرانی مناره را نماد مرد و گنبد را نماد زن می‌دانستند. اما این مسجد مختص زنان صفویان بوده و شیخ لطف‌الله در آن به آموزش دینی آنها می‌پرداخته است. بر همین اساس برخی نبود مناره در این مسجد را به این دلیل می‌دانستند. بر اساس برخی شواهد دیگر نیز فضای زنانه آنجا به دلیل حرمسرا بودن این مسجد بوده است.
گنبد سلطانیه در زنجان
گنبد سلطانیه در شهر زنجان واقع شده است. این شهر بسیاری از آثار تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است. گنبد سلطانیه آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) و مربوط به زمان ایلخانیان است. البته در برخی از منابع گفته شده که بر خلاف تصور بسیاری از افراد پیکر سلطان محمد در کوه‌های اطراف به خاک سپرده شده است.
گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری در جهان، مجموعه‌ای از هنرهای اصیل ایرانی مانند کاشی‌کاری، گچبری، مقرنس‌کاری و تزئینات آجری است.
ای بنا از نظر ارتفاع سومین در جهان است. این گنبد با ارتفاع 48.5 و دهانه 25.5 در سال 703 هجری قمری به دستور سلطان محمد خدابنده توسط 3000 کارگر در طول 10 سال ساخته شد.
نکته حائز اهمیت در مورد این گنبد این است که در برخی از منابع ذکر شده که این گنبد ابتدا با هدف انتقال پیکر حضرت علی(ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد. اما زمانی که این هدف با شکست مواجه شد، تغییراتی در آن به وجود آوردند و با وصیت الجایتو این مکان آرامگاه او شد. 110 پله موجود در این بنا که به معنای نام حضرت علی در زبان ابجد است، گواهی بر این امر و ارادت سلطان محمد به امام علی(ع) است.
این بنای ارزشمند کاملا از آجر ساخته و از سه قسمت تربت خانه، سردابه و گنبدخانه تشکیل شده است. گنبد آن نیز آجری است و با روکش فیروزه به شیوه معرق کاری پوشیده شده است. این گنبد فارغ از معماری آجری بینظیر آن، به دلیل اینکه نخستین گنبد دو پوششی در دنیا است، همواره مورد توجه قرار گرفته است.
این بنا کاربرد ساعت آفتابی نیز دارد. به صورتی که از نوری که از پنجره‌های بزرگ گنبد می‌گذشته، حدود ساعت را تعیین می‌کردند. گنبد سلطانیه تا به امروز چندین بار در زمان‌های صفویان و قاجار مرمت شده است.
مسجد نصیرالملک شیراز
مسجد نصیرالملک باارزش‌ترین مسجد ایران و به‌ویژه در کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری‌هایش بینظیر است. در ساختمان این مسجد از شیشه‌های رنگی برای پنجره‌ها استفاده می‌کردند. از این رو در ایران به آن مسجد صورتی نیز می‌گویند. سردر اصلی مسجد با کاشی‌های هفت‌رنگ با تزئینات فراوان از گل‌های رز و نیلوفرهای دره شیراز تزئین شده است.
ستون‌های مسجد نصیرالملک یکی از محبوب‌ترین بناهای آجری تاریخی شیراز است که با مجموعه‌ای از گلدان‌ها شروع می‌شود. این بنا دارای یک ستون ۶ ستونی و دو سقف طاق‌دار است که سقف را می‌پوشاند. بدنه مسجد تا حد زیادی از آجر تشکیل شده است، اگرچه معمار برای ازبین‌بردن یکنواختی دیوار، کاشی‌کاری را انجام داده است. مسجد نصیرالملک نمونه‌ای از بناهای آجری ایرانی دوره قاجار است که مانند الماس می‌درخشد و پس از آن معماری مذهبی رنگ باخت.
بازار تاریخی تبریز از قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران
تبریز به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیر جاده ابریشم در طول زمان مرکز تجاری بزرگی بود و بازار آن‌یکی از قدیمی‌ترین بناهای آجری خاورمیانه است. اگرچه ساخت آن بیش از هزار سال آغاز شده است، اما ساخت اصلی آن متعلق به قرن پانزدهم است و از آن زمان شروع می‌شود.
هر مجموعه از این بازارچه آجر قرمز محصولی متفاوت از طلا و جواهرات گرفته تا بازار فرش و ادویه در این مجموعه را برای شما به ارمغان می‌آورد.
برج مهماندوست در دامغان
برج مهماندوست در فاصله 16 کیلومتری شهر دامغان و در جنوب روستای مهماندوست قرار گرفته و مربوط به دوران سلجوقیان است. این بنا که به ارتفاع 15.5 و دارای 12 ضلع است، از بناهای آجری قدیمی در معماری ایرانی می‌باشد.
برج مهماندوست در سال 490 هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است. با مشاهده این برج، اولین موردی که توجه‌ها را به خود جلب می‌کند، قسمت فوقانی آن است که شامل سه ردیف مقرنس‌کاری و کتیبه‌ای به خط کوفی است. در این کتیبه اطلاعاتی مانند تاریخ ثبت بنا آورده شده است.
اگر برج طغرل شهر ری را دیده باشید متوجه شباهت این دو برج به هم می‌شوید. به دلیل همین تشابه برخی برج مهماندوست را برج طغرل دامغان نیز می‌نامند. در باب این بنای تاریخی روایت‌های بسیاری از اهالی آنجا نسل به نسل نقل شده است.
یکی از این روایات این است که یک روز بدون هیچ پیشامد یا اتفاق خاصی این برج بدون سقف شده و پس از آن در هر زمانی که قصد داشتند برای آن سقفی بسازند، با شکست مواجه شده‌اند. به همین دلیل به این برج بدون سقف، سربرندار می‌گویند. همچنین به این برج به دلیل اینکه آن را آرامگاه امامزاده قاسم می‌دانند، امامزاده هم می‌گویند. البته اطلاعات دقیقی در این باره موجود نیست.
گنبد سرخ مراغه از قدیمی‌ترین بناهای آجری در ایران
یکی دیگر از بناهای آجری ماندگار در ایران، گنبد سرخ مراغه است که قدمت آن به 800 سال پیش می‌رسد. این بنا ارزشمند به دلیل اینکه بخش خارجی آن از بین رفته، بسان مجسمه‌ای است که دست و پای آن شکسته شده باشد. بر روی نما این بنا جداره‌هایی برای گذشت نور به فضای داخلی تعبیه شده است. به همین دلیل بسیاری از کتیبه‌هایی آن که در آن اطلاعاتی از این بنا نوشته شده بود، از بین رفته‌اند.
متاسفانه این بنا زیبا رو به خرابی است اما با وجود این خرابی‌ها همچنان زیبا است. طرح نما این بنا به حدی با ظرافت انجام شده که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
در این بنا ارزشمند آجری هنر آجرتراشی به کمال رسیده است. دانستن این نکته خالی از لطف نیست که در گذشته هنر آجرتراشی در ایران بسیار معمول بوده اما با توجه به مشکل بودن آن و نیاز به تخصص در آن در کشورهای دیگر به ندرت انجام می‌شده است. اینطور که از شواهد پیداست، آجرتراشی از قرن پنجم در ایران معمول گردید و یکی از نمونه‌های مشهور آن می‌توان برج سلطان مسعود سوم در غزنه و مقبره امیر منصور سامانی در بخارا اشاره کرد.
